ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ - ਪ੍ਰੋ. ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ -ਘਾਲਣਾ ਭਰੇ ਸਫਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਿਸਾਲ: ਪ੍ਰੋ ਚਮਨ ਲਾਲ

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ : 3 ਮਈ, : ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਮਲੂਕ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਅਰਾਮਦੇਹ ਮੱਧ-ਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ 47 ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਸਦਮੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਿਆ ਫਿਰ ਵੀ ਥੁੜਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਨੇਕ ਅਤੇ ਸਫਲ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਛੋਟੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ -ਪੋਸਣ, ਪੜ੍ਹਾਈ- ਲਿਖਾਈ ਕਰਾਉਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਣਦਾ ਸਥਾਨ ਦਿਵਾਉਣ 'ਚ ਵੀ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ . ਪ੍ਰੋ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਜਨਮ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1940 ਵਿੱਚ ਚਰਨ ਦਾਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਚੂਨੀਆਂ ਤਹਿਸੀਲ (ਹੁਣ ਪਾਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਸੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਕਸੂਰ ਨੇੜੇ ਕੰਗਣਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ. ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਤਕੜੀ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ ਵੀ ਪਰ ਉਂਜ ਇਹ ਇਕ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ

ਭਾਰਤ-ਪਾਕ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਕੰਗਣਪੁਰ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ  ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ( ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਸਨ), ਪਰ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਯੂਨਿਟ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਸੂਰ ਸ਼ਹਿਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਰਾਹੀਂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ।ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਮ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਰਨ ਦਾਸ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਲੈ ਗਿਆ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਕੰਮ ਨਾ ਮਿਲਿਆ. ਇਸ ਲਈ ਥਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮੰਡੀ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਰਾਮਪੁਰਾ ਵਿਖੇ ਜਾ ਟਿਕੇ । ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਰਿਆਨੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹੀ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਬੱਚੇ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸਕੂਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਰਾਮਪੁਰਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਵਿੱਦਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਪਮੁਰਾ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਗੇ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਭਲਵਾਨ ਵੀ ਸਨ। ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਯਸ਼ਪਾਲ ਦਾ ਜਨਮ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ।

ਫੇਰ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਦੀ ਭਾਲ ਚ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਗੰਗਾਨਗਰ ਵਿਚ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਇਕ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਠੇਕਾ ਲੈ ਕੁਝ ਦੇਰ ਚਲਾਇਆ ਪਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਰਾਮਪੁਰਾ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮੁੜ ਕਰਿਆਨੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈ।

ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਇਕ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ-ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸੈਨੇਟਰੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਜੁਆਇੰਟ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁੜਗਾਉਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਸੈਨੇਟਰੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸੈਂਕੜੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਟੀਕਾਕਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਚਰਨ ਦਾਸ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਪਏ ਰਹੇ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਲਾਜਵੰਤੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਆ ਗਈ ਸੀ।

 ਨਾ ਕੋਈ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਇਦਾਦ ਸੀ ਨਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਮਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ, ਘਰ ਵੀ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਕੱਚਾ .ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਯਸ਼ਪਾਲ ਨੇ Bsc. Bed ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਤਾਂ ਮਨੋਹਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ FA ਅਤੇ ਫੇਰ 1967 ਚ ਡੀਏਵੀ ਕਾਲਜ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ MA ਕੀਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਐਮਫਿਲ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੋਸਤ ਮੇਘ ਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ ਵਿੱਚ " ਯੂਅਰ ਅਕੈਡਮੀ " ਨਾਂਅ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕੋਚਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਚਲਾ ਕੇ ਟਿਊਸ਼ਨਜ਼ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਜ਼ੀਰਾ (ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ) ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ।

 ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪਬਲਿਕ ਕਾਲਜ ਸਮਾਣਾ ਵਿਖੇ 1976 ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਦੀ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਸਾਲ 2000 ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ। ਉਹ ਨਰਮ ਸੁਭਾਅ ਦੇ , ਮਿੱਠ-ਬੋਲੜੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਨੇਕ ਇਨਸਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋੜਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ 1971 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨਿਰਮਲਾ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਸਭ ਤੋਂ ਸਾਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਰਸਮਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾਜ ਜਾਂ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕੀਤਾ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹੋਏ - ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਇਕ ਬੇਟੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਥਾਂ ਸੈਟਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕੇ ਡੀ ਸਚਦੇਵਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਐਡਵੋਕੇਟ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਐਡਵੋਕੇਟ ਜਨਰਲ ਹਨ।

ਪਰ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕਲਾਸਿਕ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਬਰਟਰੈਂਡ ਰਸਲ ਦੀ 700 ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਲਈ ਕੀਤਾ।

 ਐਲਬਰਟ ਕੈਮੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ' ਦ ਰੈਬਲ " ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ”ਵਿਲ ਡੁਰੈਂਟ ਦੇ " ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ( Greatest Minds and Ideas of the Time )" ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਮੈਡੀਕਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਤੇ ਕੁਵੇਮਪੂ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ ਗਲਪਕਾਰ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਨਾਵਲ "ਏਹ ਜਨਮ ਤੁਮ੍ਹਾਰੇ ਲੇਖੇ" (ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ) ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ ਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਂਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟਰੱਸਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (ਐਨਬੀਟੀ), ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਦੁੱਗਲ ਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ NBT ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮੰਤਰੀ ਅਨਮੋਲ ਗਗਨ ਮਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਧਰਵ ਸੇਨ ਕੋਛੜ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਅਤੇ ਨਾਭਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਮਰਹੂਮ ਬੀ.ਐਸ. ਬੀਰ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ।

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ 1996 ਵਿੱਚ ਕਲੋਨ ਕੈਂਸਰ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸਨ ਪਰ ਸਰਜਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2007 ਵਿੱਚ ਓਪਨ ਹਾਰਟ ਸਰਜਰੀ ਕਰਵਾਉਣੀ ਪਈ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਕਦੇ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੇ। ਆਪਣੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। 15 ਅਗਸਤ 2022 ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਜਰਨਲਿਸਟ ਬਲਜੀਤ ਬੱਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੈੱਬ ਚੈਨਲ Babushahi Times ਲਈ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਦੀ ਵੀਡੀਓ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ 47 ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਦੀਆਂ ਉਹ ਯਾਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜੋ 7 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸਨ।

ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਸਟ੍ਰੋਕ ਹੋਇਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ। 27 ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, 83+ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੋਹਾਲੀ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਦੀ ਨੀਂਦ ਚ ਹੀ ਉਹ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ । ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ 4 ਮਈ ਦਿਨ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਸੈਕਟਰ 44 ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ 12.30 ਤੋਂ 1.30 ਵਜੇ ਤਕ ਹੋਵੇਗੀ ।

-(ਲੇਖਕ ਪ੍ਰੋ. ਚਮਨ ਲਾਲ ਜੇ ਐਨ ਯੂ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਾਲਾ ਹੈ।)